Kasztany i kasztanowce

Kasztanowiec zwyczajny został Bydgoskim Drzewem Roku 2022. Poznajmy bliżej te niezwykłe drzewa.

Kochany, kochany
Lecą z drzewa, jak dawniej, kasztany
Wprost pod stopy par roześmianych
Jak cudny, rudy grad
Jak w noc, gdy w alejce
Rudy kasztan ci dałam i serce
A tyś rzekł mi dwa słowa, nic więcej
Że kochasz mnie i wiatr 

W piosence Nataszy Zylskiej niestety tak naprawdę nie mogły pojawić się kasztany. Bez wątpienia były kasztanowce – ale jak by to brzmiało …  Kasztan jadalny Castanea sativa w Polsce jest gatunkiem obcym. Rośnie od Kaukazu i Morza Kaspijskiego i dalej na zachód. W Europie rozpowszechnili go już Rzymianie. Kasztanowiec biały Aesculus hippocastanum również nie jest naszym drzewem rodzimym. Na stanowiskach naturalnych obecnie występuje w wilgotnych dolinach górskich Bałkanów. Z północy zepchnął go tam surowy klimat okresów lodowcowych. W pliocenie notowano kasztanowca w okolicach Krościenka nad Dunajcem. Niestety ten gatunek o ciężkich nasionach nie podążył za poprawiającym się klimatem. Za to od XVII wieku kasztanowiec biały był sadzony w naszym kraju, a swoje rozprzestrzenianie zawdzięcza terytorialnej ekspansji Turków. Lorenzo Bozetho, ogrodnik Stefana Batorego, posadził pierwsze w Łobzowie pod Krakowem. Spontanicznie rosnący kasztanowiec spotykany jest w na terenie całego kraju, natomiast kasztan jadalny tylko w cieplejszej, zachodniej części Polski dziczeje z uprawy. 

Kasztany i kasztany

Co dzieli te dwa gatunki? W podręczniku dendrologii przynajmniej 200 stron opisów innych drzew. A tak naprawdę to kasztan jadalny należy do rodziny bukowatych Fagaceae łączącej dęby, buku i kasztany. Kasztanowce to przedstawiciele rodziny kasztanowcowatych Hippocastanaceae, w której są jedynym gatunkami u nas uprawianym. Kasztany mają liście pojedyncze, grubo ząbkowane. Kwiaty niepozorne, jednopłciowe, zebrane w kłosokształne kwiatostany. Jak wszyscy wiedzą kasztanowce wyróżniają się okazałymi, kolorowymi kwiatami w wiechach na szczytach najmłodszych pędów. Mylące jest podobieństwo „kasztanów”. U kasztana jadalnego owoc to brązowy, błyszczący orzech o dość cienkiej łupinie. Otacza go „jeżowata” okrywa powstająca z dna kwiatowego. Podobnie zbudowane są owoce buków, również skrywane w kolczastym zamknięciu. Kasztanowce zawiązują natomiast mniej lub bardziej kolczaste torebki. W tym owocu kształtują się nasiona również brązowe i błyszczące, jak orzechy kasztana. O ile liść kasztana jest pojedynczy, to kasztanowce mają liście dłoniastozłożone z 5 do 7 listków o piłkowanym brzegu. I ostatnie owoce kasztana, zwłaszcza pieczone są jadalne, nasiona kasztanowca dopiero po specjalnym przygotowaniu.

Kasztanowce nad Brdą

W Bydgoszczy dorodny okaz kasztana jadalnego rośnie w arboretum ogrodu botanicznego Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego przy ul. Niemcewicza. Kasztanowce białe są powszechne w różnych terenach zieleni na terenie całego miasta. Poza kasztanowcem białym na przykład w Parku im. Kazimierza Wielkiego spotkamy dorodnego kasztanowca żółtego Aesculus flava. Jak sama nazwa wskazuje ma kwiaty jasno żółte. Owoce (torebki) są gładkie, a liście węższe niż kasztanowca białego. W ogrodzie botanicznym UKW pod okapem drzew rozrasta się kasztanowiec drobnokwiatowy Aesculus parviflora. Jest to wysoki krzew, który może zająć koło mierzące nawet 30 m średnicy.  Ma duże, białe, delikatne kwiatostany. W Ameryce Północnej, skąd pochodzą oba gatunki zapylany jest przez kolibry.

Mieszańcem międzygatunkowym jest kasztanowiec czerwony Aesculus carnea. Powstał przypadkiem, na początku XIX wieku we Francji. Jego rodzicami są kasztanowiec biały i kasztanowiec krwisty Aesculus pavia. Kasztanowiec krwisty z uwagi na małą odporność na mrozy w Polsce spotykany jest rzadko. Kasztanowiec czerwony natomiast jest odporny i w Bydgoszczy najstarsze okazy rosną w Parku im. Jana Kochanowskiego, w pobliżu filharmonii. Niestety już zamierają, ale zastępowane są młodszymi. Największy kasztanowiec (i jeden z najokazalszych poników przyrody) to kasztanowiec w Parku Witosa. Ma ponad 500 cm obwodu. Kasztanowiec rosnący przy dawnej stacji Bydgoszcz Wschód został Bydgoskim Drzewem Roku 2022.

Co zjada kasztanowca?

Kasztanowiec biały jest stosunkowo często atakowany przez szrotówka kasztanowcowiaczka Cameraria ohridella. Poznano go i następnie opisano dopiero 1984 roku w Macedonii. Larwy tego motyla żerują między skórkami liścia wygryzając miękisz asymilacyjny. W wyniku czego osłabione drzewa niejednokrotnie wypuszczają nowe pędy oraz kwitną po raz drugi jesienią. Inne gatunki kasztanowców są bardziej odporne na tego szkodnika.

Wiosną kwiaty kasztanowca białego wydzielają obfity nektar stąd możliwe jest uzyskiwanie towarowych ilości miodu. Bóle stawów łagodzi nalewka z suchych kwiatów. Wyciąg saponin pozyskanych z nasion zapobiega zakrzepom krwi i żylakom. Nasiona z uwagi na dużą zawartość saponin są trujące, ale po ich wypłukaniu można uzyskać mąkę do wypieku chleba lub biszkoptów. Turcy leczyli dychawiczne konie nasionami kasztanowca. 

W radiestezji nasiona kasztanowca położone pod łóżkiem poprawiają samopoczucia i przywołują siły witalne oraz zmniejszają szkodliwe oddziaływania żył wodnych. Brązowe i błyszczące w kieszeni bez wątpienia każdemu poprawią samopoczucie.

Na naszej mapie drzew możecie też zobaczyć zinwentaryzwoane przez nas kaszatnowce.